1. Yêu cầu
Có thể tiến hành phân tích và sắp xếp trình tự các ý theo nhiều cách khác nhau, nhưng đại thể phải nêu lên được cách nhìn của hai nhân vật.
a) Nhân vật Hoàng chỉ thấy phía tiêu cực của quần chúng, nói cụ thể hơn là nông dân và chán nản, bi quan về lực lượng kháng chiến.
b) Nhân vật Độ nhìn quần chúng một cách đúng đắn, phát hiện được bản chất cách mạng của họ nên hoàn toàn tin vào cuộc kháng chiến mà nông dân là lực lượng nòng cốt.
c) Qua cách nhìn của hai nhân vật, Nam Cao đặt ra một vấn đề sâu sắc: Con người muốn sống, muốn suy nghĩ và hành động cho đúng, cần phải có "đôi mắt" trong sáng để nhìn con người và cuộc đời sao cho sâu sắc và toàn diện.
2. Gợi ý
2.1. Hoàn cảnh sáng tác:
Đôi mắt là tác phẩm quan trọng nhất của nhà văn Nam Cao sau Cách mạng tháng Tám và cũng là tác phẩm xuất sắc của văn học Việt Nam thời kì kháng chiến chống Pháp. Tác phẩm này được sáng tác vào năm 1948. Theo chính tác giả ghi lại trong Nhật kí ở rừng, lúc đầu tác phẩm có tên là Tiên sư thằng Tào Tháo, nhưng sau tác giả đặt cho nó một cái tên khác giản dị và đúng đắn hơn: Đôi mắt.
2.2. Phân tích nhân vật
a) Cốt truyện
Đôi mắt xoay quanh cuộc đến thăm của Độ, một nhà văn đang làm công tác tuyên truyền kháng chiến, đến nhà Hoàng vốn là nhà văn đàn anh, nay cũng tản cư về nông thôn. Mục đích của việc đến thăm là vận động Hoàng tham gia kháng chiến. Nhưng qua chuyện trò, Độ thấy được bản chất "đôi mắt" của Hoàng qua cách nghĩ, cách nhìn (và cả cách sống) của nhà văn này nên không dám nói ra dụng ý của mình.
- Cách nhìn của nhân vật Hoàng:
+ Trước hết, Hoàng nhìn quần chúng và cuộc kháng chiến không phải bằng con mắt thù địch và cũng có những nét dễ mến như thẳng thắn bộc lộ quan điểm (tuy là quan điểm sai), ngưỡng mộ lãnh tụ một cách ngây thơ, chân thành.
+ Tuy nhiên chỗ yếu nhất của Hoàng chính là vấn đề "đôi mắt", đó là cách nhìn người, nhìn đời một phía.
Dưới "đôi mắt" lệch lạc ấy, nông dân hiện lên toàn là những người "vừa ngố vừa nhặng xị", hầu hết đểu "ngu độn", lỗ mãng, ích kỉ, "tham lam và bần tiện cả"...
Cũng xuất phát từ "dôi mắt" kinh ngạc, thiếu thiện cảm đối với nông dân nên Hoàng chỉ nhìn thấy mặt nhược điểm của họ mà còn ít nhiều phóng đại, cường điệu, hài hước hóa những nhược điểm đó: "Nỗi khinh bỉ của anh phì cả ra ngoài... Mũi anh nhăn lại như ngửi thấy mùi xác thối"...
Vì chỉ thấy nông dân như thế nên Hoàng không thể tin vào quần chúng, mà lực lượng chủ yếu là nông dân sẽ đưa cuộc kháng chiến đến thành công, mà chỉ tin vào tài năng của Cụ Hồ. Và cũng vì điều ấy nên Hoàng chỉ giao thiệp với đám "cặn bã của giới trí thức thượng lưu", tuyệt đối không tiếp xúc, trò chuyện với nông dân...
Tóm lại, ở nhân vật này, vì thiếu sự gắn bó, gần gũi với nhân dân nên "đôi mắt của anh ta là đôi mắt của kẻ bề trên nhìn xuống", tất yếu không thể hiểu nổi "người nhà quê", "không thể hiểu cuộc kháng chiến".
- Nhân vật Độ:
Đối lập với văn sĩ Hoàng là văn sĩ Độ.
+ Trước hết, Độ cũng thấy được điểm yếu của người nông dân "phần đông dốt nát, nheo nhếch, nhát sợ, nhịn nhục một cách đáng thương"... Nhưng cái quan trọng hơn là Độ nhìn thấy được bản chất tốt đẹp ẩn giấu trong con người họ và trong những hoàn cảnh "dầu sôi lửa bỏng" của đất nước, bản chất ấy mới được bộc lộ. Họ có thể làm cách mạng, ra trận giáp mặt với cái chết mà cứ như không, xung phong rất can đảm... Tin vào sức mạnh của nông dân, cũng có nghĩa là tin vào tương lai của cuộc kháng chiến.
+ Sở dĩ Độ có "đôi mắt" nói trên không chỉ vì anh sống ở nhà quê nhiều, mà điều quan trọng hơn là anh yêu mến và tự nguyện gắn bó đời mình với nông dân, với sự nghiệp của dân tộc sẵn sàng làm người "tuyên truyền nhài nhép" cho cách mạng...
b) Tóm lại
Nam Cao đã khắc họa được hai cái nhìn đối lập nhau. Hai "đôi mắt" này vừa đối lập, vừa bổ sung cho nhau để thể hiện luận đề: con người muốn sống và hành động cho đúng, cần phải có "đôi mắt" trong sáng để nhìn đời và nhìn người cho sâu sắc và toàn diện. Nói cụ thể hơn, đó là vấn đề quan điểm, lập trường của người văn nghệ sĩ đối với cuộc kháng chiến chống Pháp và lực lượng nòng cốt của cuộc kháng chiến này...
2.2. Ngoài những điều đã khái quát, Đôi mắt còn đặt ra vấn đề rộng lớn hơn.
Đó là vấn đề cách nhìn nhận, cách đánh giá cuộc sống và con người toàn diện, đừng nhìn một chiều. Cuộc sống luôn luôn vận động vì thế cách nhìn đời nhìn người cũng phải thay đổi. Không thể lấy "đôi mắt" cũ để đo, để đánh giá một hiện thực mới. Vì thế, Tuyên ngôn nghệ thuật đặt ra trong Đôi mắt đến nay vẫn luôn luôn mới mẻ và có ý nghĩa.
