Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng là một nhà hoạt động cách mạng xuất sắc, đồng thời là một nhà văn hóa lớn. Sinh thời, ông đã tham gia nhiều hoạt động trên các lĩnh vực văn hóa, văn nghệ, nhằm thay mặt Nhà nước, Chính phủ ta chỉ đạo các hoạt động này theo tư tưởng độc lập dân tộc mà Đảng và Bác Hồ luôn quan tâm. Các bài viết, bài nói chuyện của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng được ghi chép lại và đã trở thành những tác phẩm có giá trị, trong đó những bài nghị luận đặc sắc về các danh nhân lịch sử và văn hóa như Nguyễn Trãi, Nguyễn Đình Chiểu, Hồ Chí Minh,...
Bài Nguyễn Đình Chiểu — ngôi sao sáng trong văn nghệ của dân tộc được viết vào năm 1963, nhân dịp kỉ niệm ngày mất của Nguyễn Đình Chiểu là một bài viết chứa đựng nội dung sâu sắc, mới mẻ và vẻ đẹp hình thức, cách nêu vấn đề độc đáo. hùng hồn và giàu màu sắc biểu cảm.
Đặt bài viết của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng vào thời điểm lịch sử những năm sáu mươi của dân tộc ta mới thấy hết được giá trị to lớn của áng văn chính luận hùng hồn mà sâu sắc này. Ngay câu mở đầu bài viết, tác giả đã nhấn mạnh: Ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu, một nhà thơ lớn của nước ta, đáng lẽ phải sáng tỏ hơn nữa trong bầu trời văn nghệ cùa dân tộc, nhất là trong lúc này. Vậy “lúc này” là lúc nào? Sau chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu, hiệp định Giơ-ne-vơ được kí kết, nhưng đế quốc Mĩ quay lưng phản bội hiệp định. Từ năm 1955 đến năm 1959, chính quyền Ngô Đình Diệm được đế quốc Mĩ bảo trợ đã thực hiện thảm sát, giết chóc đối với đồng bào chiến sĩ ta, chúng lê máy chém đi khắp miền Nam. Từ năm 1960, đế quốc Mĩ ồ ạt đưa quân vào miền Nam. Trước tình hình đó, hàng loạt phong trào đấu tranh chống Mĩ của nhân dân miền Nam nổi lên, tiêu biểu là phong trào bãi công của công nhân, phong trào đấu tranh xuống đường của học sinh, sinh viên. Hàng loạt nhà sư, rồi các nữ sinh tự thiêu để phản đối chính quyền Mĩ - Diệm. Từ 1965, đế quốc Mĩ bắt đầu tiến hành leo thang ném bom, bắn phá miền Bắc.
Ngày giỗ của Nguyễn Đình Chiểu, thắp nén hương thơm tưởng nhớ người con kiên trung của đất nước đồng thời nhắc lại tư tưởng của cụ Đồ Chiểu, những áng thơ văn yêu nước bất hủ tràn đầy nghĩa khí của cụ Đồ Chiểu cũng là để cháu con nhớ lấy mối thù “muôn kiếp” phải trả, hãy cùng “linh hồn” thiêng liêng, bất diệt của nhà yêu nước Nguyễn Đình Chiểu bước vào trận chiến sinh tử hôm nay. Bài viết của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng bên cạnh giá trị văn chương to lớn là giá trị thời sự, thời đại vô cùng sâu sắc.
Bài viết có bố cục ba phần rất sáng rõ: Phần mở đầu nêu lên luận điểm trung tâm: Ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu, một nhà thơ lớn của nước ta, đảng lẽ phải sáng tỏ hơn nữa trong bầu trời văn nghệ cùa dân tộc, nhất là trong lúc này. Phần thân bài gồm ba luận điểm chính: Những nét đặc trưng về cuộc đời Nguyễn Đình Chiểu - một nhà thơ yêu nước, những nét đặc sắc về văn thơ yêu nước Nguyễn Đình Chiểu - tấm gương phản chiếu phong trào kháng Pháp oanh liệt và bền bỉ của nhân dân Nam Bộ, giá trị tác phẩm Lục Vân Tiên - một tác phẩm lớn nhất của Nguyễn Đình Chiêu. Phần kết luận đánh giá chung về giá trị đời sống và sự nghiệp thơ văn Nguyễn Đình Chiểu. Đây là bổ cục hợp lí, chặt chẽ thể hiện tính rõ ràng, mạch lạc trong tư duy người viết và đặc trưng nổi bật của văn nghị luận.
Sau khi đặt vấn đề bằng luận điểm: Ngôi sao Nguyễn Đình Chiểu, một nhà thơ lớn của nước ta, đáng lẽ phải sáng tỏ hơn nữa trong bầu trời văn nghệ của dân tộc, nhất là trong lúc này, tác giả triển khai bằng thao tác giải thích. Theo tác giả, có hai lí do làm “ngôi sao” Nguyễn Đình Chiểu chưa sáng tỏ hơn trong bầu trời văn nghệ dân tộc. Thứ nhất, chúng ta chỉ biết Nguyễn Đình Chiểu là tác giả cùa Lục Vân Tiên, và hiểu Lục Văn Tiên khá thiên lệch về nội dung và về văn”. Thứ hai là chúng ta “còn rất ít biết thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu. Giải thích lí do cho việc hiểu một luận điểm đồng thời đặt cơ sở cho việc triển khai những nội dung của bài viết, như vậy là rất chặt chẽ. Hai lí do dẫn tới “ngôi sao” Nguyễn Đình Chiểu chưa tỏa sáng đúng với ánh sáng vốn có đều thuộc về khách quan, tức là thuộc về chúng ta, những người nhìn ngôi sao ấy. Cần phải chăm chủ nhìn mới thấy, và càng nhìn thì càng thấy sáng. Tác giả triển khai các luận điểm của bài viết trên cơ sở có thể giúp mọi người có được cách nhìn đúng để “càng nhìn càng thấy sáng” khi đến với con người và văn chương Đồ Chiểu.
Trước hết, vẻ đẹp và ánh sáng của “ngôi sao” Nguyễn Đình Chiểu là vẻ đẹp đáng trân trọng, kính phục của con người và quan điểm văn thơ. Đời sống và hoạt động của Nguyễn Đình Chiểu là một tấm gương anh dũng. Tác giả bài viết đã soi sáng luận điểm đó bằng cách điểm lại những nét lớn về cuộc đời và quan niệm văn chương Nguyễn Đình Chiểu. Đó là khí tiết của người chí sĩ yêu nước. Đó là một chí sĩ hi sình vì nghĩa lớn. Tác giả đặc biệt nhấn mạnh tới tính chiến đấu trong con người và quan niệm văn chương của Nguyễn Đình Chiêu: “Nguyễn Đình Chiểu là một chiến sĩ’, “thơ văn Nguyễn Đình Chiểu là thơ văn chiến đấu, đánh thẳng vào giặc ngoại xâm và tôi tớ của chúng”, “Nguyễn Đình Chiểu trọng chức của mình chừng nào thì càng khinh miệt bọn lợi dụng văn chương để làm việc phi nghĩa”. Từ những lí lẽ và những dẫn chứng tiêu biểu, xác thực, người viết đi đến kết luận: Thơ văn yêu nước của Nguyễn Đình Chiểu làm sống lại trong tâm trí cùa chúng ta phong trào kháng Pháp oanh liệt và bền bi của nhân Nam Bộ từ 1860 về sau, suốt hai mươi năm trời. Lời kết luận trên đây cũng là lời chuyển tiếp khéo léo để tác giả bàn về “ảnh sáng” thơ văn yêu nước chống Pháp của Nguyễn Đình Chiểu đặc biệt là Văn tế nghĩa sĩ cần Giuộc, tác giả đánh giá cao về Văn tế nghĩa sĩ cần Giuộc, sau khi đọc lại nhiều đoạn trong bài văn tế, tác giả đã so sánh tác phẩm này với tác phẩm “Đại cáo bình Ngô” của Nguyễn Trãi là ca khúc khải hoàn, ca ngợi những chiến công oanh liệt chưa từng thấy, biểu dương chiến thắng làm rạng rỡ nước nhà. Bài Vãn tế nghĩa sĩ cần Giuộc là khúc ca những người anh hùng thất thế, nhưng vẫn hiên ngang; “Sống đánh giặc, thác cũng đánh giặc... muôn kiếp nguyện được trả thù kia...”. Cách đánh giá như vậy của người viết vừa làm nổi bật ý nghĩa, giá trị của bài văn tế, đồng thời giúp chúng ta nhìn ra một cách rõ ánh sáng của một khốc văn, những giọt nước mắt nóng bỏng chất sử thi và tinh thần bi tráng.
Nhắc đến Nguyễn Đình Chiểu không thể không nhắc đến Lục Vân Tiên. Nhưng như mờ đầu tác giả bài viết đã chỉ rõ: chúng ta chỉ biết Nguyễn Đình Chiểu là tác già của Lục Vân Tiên, và hiểu Lục Vân Tiên khá thiên lệch về nội dung và về văn. Chính vì lí do này mà chúng ta không thấy hết ánh sáng, vẻ đẹp của thơ văn Nguyễn Đình Chiểu. Người viết đã “bác bỏ" một số ý kiến hiểu chưa đúng về tác phẩm Lục Vân Tiên bằng cách phân tích và chỉ ra cái hay, cái đẹp của tác phẩm này cả nội dung và hình thức văn chương.
Về nội dung, tác giả khẳng định Lục Vân Tiên “là một bản trường ca ca ngợi chỉnh nghĩa những đạo đức đáng quý trọng ở đời, ca ngợi những điều trung nghĩa!". Lời khẳng định này tưởng không có gì mới nhưng lâu nay chúng ta chỉ nhìn thấy là những tư tưởng Khổng - Mạnh, chưa nhìn thấy hết vẻ đẹp của tư tưởng nhân dân. Tác giả chỉ ra điều đó và khẳng định những tư tưởng mà Nguyễn Đình Chiểu biểu hiện trong Lục Vân Tiên có ý nghĩa muôn đời nhất là trong thời hiện tại, cả dân tộc đang ra sức đấu tranh chống lại cái ác, cái xấu, sự tàn bạo mà để quốc Mĩ đang gây ra trên mảnh đất này.
Về hình thức nghệ thuật, nhiều người chê những cho lời văn không hay lắm của Lục Vân Tiên. Cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng xuất phát từ sự đồng cảm sâu sắc với tác giả Lục Vân Tiên và sự tinh tường trong cảm nhận vẻ đẹp của tác phẩm này chỉ rõ “phải để ý đây là một câu chuyện “kể”, chuyện “nói”. Tác già cố ý viết một lối văn “nôm na”, dễ hiểu, dễ nhớ, có thể truyền bá rộng rãi trong dân gian. Còn nhớ, nhà phê bình văn học Hoài Thanh đã dùng một phép ví von rất tinh tế. Ông coi cả hai đều là những đặc sản của văn chương Việt Nam, cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng cũng chỉ rõ: sờ dĩ chúng ta thấy “không hay lắm” vì chúng ta chưa biết “thưởng thức” đấy thôi.
Viết về Nguyễn Đình Chiểu mà chọn hai điểm nhấn là Lục Vân Tiên và Văn tế nghĩa sĩ cần Giuộc quả là không có gì tiêu biểu hơn. Đây là hai tác phẩm nổi tiếng của Nguyễn Đình Chiểu. Nhưng ngay cả ở những tác phẩm nổi tiếng ấy thì cũng không phải ai cũng nhận ra vẻ đẹp, ánh sáng của nó. Tác giả bài viết đã chọn hai tác phẩm trong bối cảnh đất nước lúc bấy giờ, những điều mà tác giả chỉ ra không có tầm quan trọng trong việc hiểu đúng, hiểu đủ, hiểu sâu sắc một nhà thơ lớn của dân tộc mà còn lấy đó là một tấm gương sáng để sống có ích cho dân, cho nước.
Bài viết của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng không chỉ mới mẻ, sâu sắc về nội dung tư tưởng mà còn là một bài viết đạt đến chuẩn mực của một áng văn nghị luận hiện đại. Điều đó trước hết được thể hiện ở lối tư duy logic, chặt chẽ, khoa học. Người viết không chỉ tỏ ra hiểu biết một cách toàn diện, sâu sắc về con người và thơ văn Nguyễn Đình Chiểu mà còn trên cơ sở những hiểu biết ấy đã triển khai thành một hệ thống những luận điểm nhỏ, những luận cứ, luận chứng chính xác, khoa học, giàu sức thuyết phục. Sức thuyết phục của bài viết không chỉ ở bố cục rõ ràng, mạch lạc, chặt chẽ mà còn thể hiện ở lí lẽ, cách lập luận, cách sử dụng đa dạng các thao tác lập luận. Những lí lẽ đều có cơ sở xác đáng, những dẫn chứng đều tiêu biểu, chính xác với luận điểm và lí lẽ. Tác giả vừa triển khai theo lối quy nạp, vừa phân tích, vừa tổng hợp, vừa vận dụng lối so sánh hình tượng vừa vận dụng lối so sánh trên nhiều phương diện, có khi là tương đồng, có lúc lại tương phản. Đặc biệt, cách đặt vấn đề trực tiếp và mới mẻ giúp người đọc, người nghe chú ý ngay từ những dòng đầu tiên, thậm chí ngay từ tiêu đề của bài viết.
Một bài nghị luận hay là một bài nghị luận có sự kết hợp hài hòa giữa trí tuệ và cảm xúc. Trí tuệ sắc sảo và cảm hứng ngợi ca là sự hòa huyết để làm nên sức hấp dẫn của Nguyễn Đình Chiếu - ngôi sao sáng trong văn nghệ cùa dân tộc. Trong nhiều đoạn văn, tác giả đã dùng rất nhiều từ ngữ, hình ảnh, những diễn đạt sâu sắc, độc đáo để ngợi ca nhà thơ mù đất Đồng Nai. Ví như: Ngòi bút, nghĩa là tâm hồn trung tâm của Nguyễn Đình Chiểu đã diễn tả thật là sinh động và não nùng cảm tỉnh cùa dân tộc với người chiến sĩ nghĩa quân vốn là người nông dân xưa kia chỉ quen cày cuốc, bong chốc trở thành người anh hùng cícu nước. Hay như: Trong lòng chúng ta, chúng ta hãy đốt một nén hưcmg đế tưởng nhớ người con quang vinh của dân tộc! Viết những câu văn, đoạn văn như người viết xuất phát từ sự ngưỡng mộ đối với Đình Chiểu vừa xuất phát từ lòng yêu nước nồng nàn và tinh thần chiến đấu chống bọn xâm lược Mĩ giống như năm xưa cụ Đồ Chiểu quyết tử chiến với giặc Phú Lang Sa.
Giá trị cơ bản của áng văn chính luận Nguyễn Đình Chiều - ngôi sao sáng trong bầu trời văn nghệ dân tộc của cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng chính là nội dung tư tường sâu sắc, mới mẻ, xúc động, nhất là trong bối cảnh đất nước lúc bấy giờ. Nghệ thuật chính luận với bố cục chặt chẽ, luận điểm, luận chứng, luận cứ sáng rõ,... đã chuyển tải những tư tưởng đến người đọc, người nghe một cách giàu sức thuyết phục.
