Hình ảnh bộ đội cụ Hồ là một trong những tượng đài đẹp nhất, đáng tự hào nhất của thơ ca kháng chiến chống Pháp. Họ là nhũng con người sống có lý tưởng, sẵn sàng lấy máu mình để tô thắm cho lá cờ Tổ quốc, đồng thời đó cũng là những con người có tâm hồn lãng mạn hào hoa. Qua việc tìm hiểu hình ảnh anh bộ đội trong bài thơ Tây Tiến một bài thơ tiểu biểu nhất của Quang Dũng nói riêng, của thơ ca kháng chiến chống Pháp nói chung, chúng ta cũng có thể thấy rõ điều đó.
Bài thơ Tây Tiến của Quang Dũng viết về những người lính chiến đấu nơi biên cương miền Tây Tổ quốc. Bài thơ được viết theo bút pháp lãng mạn. Bút pháp này sử dụng rất rộng rãi thủ pháp đối lập và có khuynh hướng tô đậm những cái khác thường, phi thường để tác động mạnh vào cảm xúc của người đọc.
Bài thơ ra đời vào năm 1948, một năm sau cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ. Cái hào khí của cả một dân tộc vừa giành được độc lập đã phải vùng lên dùng gươm, súng để bảo vệ nền độc lập tự do non trẻ, thiêng liêng cửa mình đã truyền vào người lính tạo cho họ có vẻ đẹp lãng mạn hào hùng. Chính tâm hồn lãng mạn ấy đã dễ có cái cảm hứng khác thường, phi thường.
Người lính Tây Tiến, qua cảm hứng lãng mạn của Quang Dũng được xuất hiện trên bối cảnh thiên nhiên hoang sơ, kì vĩ, dữ dội, hiểm trở mà cũng rất khỏe đẹp và thi vị với đủ núi cao, vực thẳm, dốc đứng, thác gầm... cùng với những cồn mây heo hút, sương lấp, mưa xa khơi, cọp trêu người:
Dốc lên khúc khuỷu dốc thăm thẳm
Heo núi cồn mây súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao, ngàn thước xuống
Nhà ai Pha Luông mưa xa khơi
Những chi tiết, hành ảnh thơ của tác giả đầy ấn tượng. Sương dày như lấp cả đoàn quân; mưa nhiều đến nỗi làm cho những ngôi nhà như trôi bồng bềnh giữa biển khơi. Nhiều câu thơ sử dụng hàng loạt thanh trắc: dốc, khúc khuỷu, thăm thẳm... làm hiện lên được cái gập ghềnh, thăm thẳm, khúc khuỷu, cheo leo của con đường hành quân. Tiếp đó là những chữ dùng rất bạo, nhất là chữ súng ngửi trời gợi lên độ cao đến chóng mặt Hai câu thơ sau có sự phối thanh rất độc đáo. Câu trên nhiều thanh trắc, và dòng thơ như bẻ đôi để vẽ hai sườn núi vút lên, đổ xuống gần như thẳng đứng: ngàn thước lên cao ngàn thước xuống, và câu sau thì hoàn toàn thanh bằng: nhà ai Pha Luông mưa xa khơi, một dòng thơ mở ra một không gian bát ngát, câu thơ như bay ngang trời. Ta như hình dung được người lính như leo lên nhưng cồn mây, một hôm nào đó dừng chân bên dốc núi phóng tầm mắt nhìn ngang ra xa, thấy nhà ai đó thấp thoáng ẩn hiện qua một không gian mịt mù sương rừng, mưa núi. Những địa danh như Sài Khao, Mường Lát, Mường Hịch, Pha Luông... rất xa lạ, làm tăng thêm cái ấn tượng về sự hoang sơ, kì vĩ, bí mật của rừng thiêng. Chúng không chỉ cho ta biết những miền đất người lính đã đi qua mà khi vừa mới đọc lên thôi cũng đã thấy mòn chân mỏi gối (Trần Lê Văn).
Trên cái nền thiên nhiên hiểm trở, hoang vu, hùng vĩ đó người lính Tây Tiến xuất hiện cũng thật oai phong lẫm liệt, dữ dội, phi thường.
Trước hết là sự gian khổ cùng cực: ăn đói, mặc rách, bệnh tật, sốt rét đến xanh da mọc tóc. Hình ảnh được người lính khắc hoạ thật độc đáo và có phần kì lạ. Sốt rét làm cho thân thể của họ tiều tụy. Tuy nhiên, họ vẫn giữ được vẻ hào hùng. Với bút pháp lãng mạn, tác giả đã nhấn mạnh sự tương phản giữa ngoại hình và nội tâm, giữa hình thức có phần xanh xao tiều tụy với sức mạnh tinh thần mãnh liệt bên trong.
Đó là những con người phi thường: tràn đầy khí phách anh hùng chẳng những dám đương đầu với mọi thử thách gian truân. Đói rét, bệnh tật rừng thiêng nước độc, thú dữ... mà còn thái độ, tư thế, khí phách hiên ngang trước cái chết:
Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Câu thơ Rải rác biên cương mồ viền xứ còn gợi lên một cái gì đó hơi bi thảm. Nhưng câu thơ Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh đã nâng ý thơ lên thành bi tráng bởi cái phương châm sống, triết lý lẽ sống rất đẹp của tuổi trẻ thời ấy. Người lính Tây Tiến ở đây mang dáng vẻ của những người anh hùng kiểu Kinh Kha sang Tần, người chinh phụ thời xưa một đi không trở về, coi cái chết nhẹ tựa lông hồng:
Gió hiu hiu hề! nước sông Dịch lặng tê
Tráng sĩ ra đi, không trở về
Chủ nghĩa lãng mạn cũng thường hay nói về nỗi buồn, cái chết biểu hiện cái đẹp với chất bi hùng. Do phải chiến đấu trong hoàn cảnh vô cùng ác liệt, cực khổ các chiến sĩ chết vì sốt rét rừng nhiều hơn là chết trận và khi chôn cất đến ngay cả mảnh chiếu che thân cũng không có. Nhưng dù vậy, hình tượng người lính trong thơ vẫn phải đẹp, phải sang, phải hào hùng. Người lính dù ngã xuống cũng ngã trong tiếng nhạc bi tráng của núi sông:
Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành
Tiếng gầm lên của sông Mã như một khúc độc hành tiễn đưa người chiến sĩ về trong lòng đất Mẹ vĩnh hằng gợi lên biết bao tiếc thương ngậm ngùi. Điều đó làm cho cái chết của người lính có bi mà không luỵ, vẫn đẹp và hào hùng. Bài thơ Tây Tiến quả có một màu sắc bi tráng rất độc đáo.
Người lính Tây Tiến không chỉ có vẻ đẹp lãng mạn hào hùng, mà còn có một vẻ đẹp độc đáo đáng yêu khác. Đó là chất hào hoa, thanh lịch, chất mơ mộng rất lãng mạn. Đoàn quân Tây Tiến gồm hầu hết là các chàng trai, cô gái Hà thành tài hoa, trong đó tác giả Quang Dũng là một trong những con người tài hoa nhất.
Chất tài hoa ấy bát nhậy với hình ảnh đẹp đẽ, nên thơ cái nét tinh tế của cảnh và người, đặc biệt là những cái đẹp mang màu sắc xứ lạ phương xa. Từ một làn sương chiều mờ ảo, đến một dáng hoa leo núi phất phơ đơn xơ gợi cảm; từ một đêm hội đuốc hoa như trong truyện cổ tích, đến những bông hoa đong đưa rất tình tứ trên dòng nước lũ. Tất cả đều in đậm trong tâm hồn người lính để tạo nên bức tranh vừa thực vừa mộng:
Doanh trại bừng lên hội đuốc hoa
Trôi dòng nước lũ hoa đong đưa
Những con người ấy sống vô cùng gian khổ nơi rừng núi, thường xuyên phải tiếp xúc với thần chết, nhưng đêm đêm hồn mộng cra họ vần bay về với những cô gái Hà Nội đẹp một cách thanh lịch dịu dàng:
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng kiều thơm
Những điều đã phân tích trên cho thấy Quang Dũng đã khắc hoạ một cách khá đầy đủ chán dung tập thể của người lính Tây Tiến từ diện mạo, đến tâm hồn, khí phách anh hùng, thái độ trước cái chết, cũng như vẻ hào hoa rất Hà Nội của họ. Bài thơ xứng đáng là một tượng đài bằng ngôn ngữ đã bất tử hoá phẩm chất anh hùng của anh bộ đội cụ Hồ trong kháng chiến chống Pháp rất đỗi gian khổ mà vui tươi hào hùng:
Tây Tiến biên cương mờ lửa khói
Quân đi lớp lớp động cây rừng
Và con người ấy, bài thơ ấy vẫn sống muôn đời cùng núi sông.
