Bản chất của nghệ thuật là sáng tạo. Để sáng tạo người nghệ sĩ phải có tài năng và tâm huyết. Bàn về*văn chương nói riêng, cũng như nghệ thuật nói chung, xưa nay có rất nhiều ý kiến. Có người đã mượn một câu thơ trong Truyện Kiều của Nguyễn Du: "Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài": lại có người cho rằng: "Văn chương trước hết phải là văn chương"... Hiểu như thế nào về những ý kiến đó là điều không phải dễ dàng.
Biết bao người đã nói đến cái "tâm" trong quá trình sáng tạo văn chương, nghệ thuật của người nghệ sĩ. Tâm hồn, tấm lòng của người nghệ sĩ là hết sức quan trọng. Có người khẳng định rằng cái "tâm" ấy là yếu tố trước hết của nghệ thuật, là điều không thể thiếu trong tác phẩm của nghệ sĩ.
Cần có một cái nhìn toàn diện và sâu sắc trước những sự kiện này, ta mới có thể đánh giá một cách đúng đắn và chân thực. Đối với nhà văn, hơn bao giờ hết là một tấm lòng nồng hậu với cuộc đời. VI thế “Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài " là một quan niệm không xa lạ với chúng ta cũng như đối với người sáng tạo. Ai đó đã nói rằng: “Trước một trí tuệ vĩ đại tôi cúi đầu, trước một trái tim vĩ đại tôi quỳ gối". Trân trọng sức mạnh, trí tuệ của con người, nhưng trước một trái tim cao cả, ta cần phải trân trọng và yêu quý hơn.
Trong văn chương, quả thực chữ tâm chiếm một vai trò rất lớn. Đó là điều không ai có thể phủ nhận được. Nhưng tất nhiên, không thể đưa nó lên vị trí độc tôn mà xóa nhòa hết các yếu tố khác. Dù cái tâm có cao đến đâu, tấm lòng có rộng mở đến chừng nào cũng không thể quên cái tài của người nghệ sĩ. Không có tài năng, không thể gọi đó là văn chương. Anh phải có cả hai điều ấy anh mới sáng tạo nên một tác phẩm có giá trị. “Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài” là đề cao chữ tâm nhưng vẫn khẳng định vị trí của tài năng, khẳng định cái thiên phú của người cầm bút. Có thể nói, ý kiến này đã bao quát.cả quá trình sáng tạo tác phẩm nghệ thuật, đặt ra yêu cầu lớn với người nghệ sĩ: phải kết hợp tài năng với tâm huyết cùa mình.
Nhưng khi đề cao cái tâm, lại cần chú ý đến quan niệm cho rằng 'Văn chương trước hết phải là văn chương". Điều ấy liệu có đối lập với “Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài” của Nguyễn Du hay không? Một bên đề cao cái tâm, tấm lòng người nghệ sĩ; một bên lại đặt ra cái “trước hết” của văn chương. Nếu chú ý đến cái "trước hết” này ta sẽ không phủ nhận ý kiến đó. “Văn chương trước hết phải là văn chương” có nghĩa là sau nữa mới đến tấm lòng, tâm huyết, sau nữa mới vì cuộc đời,, vì con người... Nếu nó chưa là văn chương thì nó còn vì ai được nữa, nó đã là một cái gì khác mất rồi, một thứ thuyết giáo, một sự thật lịch sử, hay có khi là những dòng, những chữ vô nghĩa, tức cười... Ta không thể cho ý kiến này là sai. nhưng rõ ràng nó chưa đầy đủ' Văn chương phải đặt song hành tài năng và tâm huyết của người sáng tạo. Nếu chỉ là “văn chương" hiểu theo một chiều nó sẽ chỉ như một bông hoa đẹp mà vô hương, nó không có hồn của lòng người và tạo vật. Lời văn óng ả, kết cấu hấp dẫn nhưng không có linh hồn thì loại văn ấy có cũng như không. Phải có cái tâm trong sáng, cao đẹp chi phối thì cái tài năng mới có đất dụng võ”. Đọc một câu văn, ta ngạc nhiên khâm phục trước cách sử dụng câu chữ tài tình của tác giả; đọc một cuốn truyện, ta sửng sốt thấy nhà văn sắp đặt những diễn biến bất ngờ... Nhưng nhận ra tấm lòng thiết tha của tác giả đằng sau từng câu chữ, ta sẽ thấy yêu quý cuốn truyện đó biết bao nhiêu... Ta thấy rằng, chính tư tưởng đẹp đẽ của tác giả đã làm sáng lên tài năng, sáng lên cốt truyện... “Văn chương” - nếu hiểu theo nghĩa thật đầy đủ thì chính nó đà bao hàm cả tài năng và tâm huyết của tác giả rồi, thiếu một trong hai yếu tố ấy thì uvăn chương" đâu còn là văn chương nữa.
Như thế không thể coi “Văn chương trước hết phải là văn chương ”; cái “trước hết” ấy phải là tấm lòng, tư tưởng người nghệ sĩ. Nguyễn Tuân là nhà văn từng quan niệm: “Văn chương trước hết phải là văn chương, nghệ thuật trước hết phải là nghệ thuật ”, nhưng cũng chính ông, hơn ai hết, đã suốt đời cống hiến cho một nền nghệ thuật vì con người. Mỗi tác phẩm của ông, rực rỡ nhất, lấp lánh nhất vẫn là ánh sáng hướng con người tới cái “thiên lương”.
"Văn chương trước hết phải là văn chương" chưa đủ, văn chương trước hết còn phải là tấm gương trong sáng và tha thiết. Đó cũng là điều chúng ta cần bàn tới trong quan niệm về mối quan hệ giữa chữ "tâm" và chữ "tài" của người sáng tác văn chương.
Raxun Gamzatop trong "Đaghet.xtan cùa tỏi" đã nói rằng: "Giống như ngọn lửa bốc lên từ những cành khô, tài năng bắt nguồn từ những tình cảm mạnh mẽ của con người"; "Thơ sinh ra từ tình yêu và lòng căm thù, từ nụ cười trong sáng hay từ những giọt nước mắt cay đắng". rthơ ca cũng như văn chương, nghệ thuật nói chung đều phải bắt nguồn từ tấm lòng và tài năng của người nghệ sĩ. Tài năng và tấm lòng là hai cánh chim nâng tác phẩm của người nghệ sĩ lên đỉnh cao. Hai cánh chim ấy mạnh mẽ bao nhiêu thì tác phẩm của người nghệ sĩ sẽ bay xa và bay cao bấy nhiêu.
Tài năng và tâm huyết, đó là hai yếu tố không thể tách rời trong sáng tạo nghệ thuật. Cái tài nhờ có cái tâm để "cháy lên ”. Cái tâm nhờ có cái tài mà "tỏa sáng". "Cháy lên để mà tỏa súng" (Raxun Gamzatop) là nội dung tác phẩm của anh, là cái đích sáng tạo của nghệ sĩ...
Anh không thể nói rằng: "Tôi có tài năng của tôi, tôi chẳng cần gì cả. Có tài năng tôi sẽ làm được cái điều mà tôi muốn...". Đừng có vội vỗ ngực khoe khoang cái tài năng của anh. Chí có tài năng thôi ư? Chưa đủ! Thế còn cái tâm của anh, anh để nó ở đâu? Anh sẽ thất bại, không có cái tâm, tài năng của anh giống như viên ngọc quý mà tự tay anh ném nó xuống vực sâu.
Hãy sáng tác bằng cả tâm hồn mình! Hãy huy động hết tài năng và trí tuệ! Tác phẩm của anh sẽ không bao giờ bị quên lãng đâu. Hãy như Lecmôntốp: "Cỏ những đêm không ngủ, mắt rực cháy và thổn thức, lỏng tràn ngập nhớ nhung... khi đó tôi viết"; như Nêkrátxôp: "Nếu những nỗi đau khổ từ lâu bị kiềm chế, nay sôi sục dâng lên trong lòng thì tôi viết "; như Tố Hữu: "Mỗi khi có cái gì chất chứa trong lòng, không nói ra, không chịu được thì lại thấy cần làm thơ"... Đưa hết tâm linh vào sáng tác, suy nghĩ, dằn vặt, trở trăn cho vấn đề sáng tác, sẽ có lúc anh có được những giây phút "xuất thần ". Tài năng sẽ bừng sáng. Tất nhiên anh phải có "thiên lương". Sáng tác của anh phải vì con người, vì cuộc đời, nó không được phép xa lạ với thế giới xung quanh anh.
Cái tâm và cái tài sinh ra để phục vụ con người. Con người là sự tồn tại bất diệt của vũ trụ này. Cái tài và cái tâm của người nghệ sĩ đều phải hướng vào con người, làm cho con người sống với nhau tốt đẹp hơn, nhân ái hơn.
Biêlinxki nói rằng: "Nhà thơ, ngay cả các nhà thơ vĩ đại nhất cũng phải đồng thời là những nhà tư tưởng" mà tư tưởng ấy chính là tư tưởng mang lại hạnh phúc cho con người. Tài năng đến đâu cũng phải gắn bó với cái tâm.
V. Huy-gô - một nhà văn lãng mạn Pháp vĩ đại - đã viết "Những người khốn khổ" không chỉ bằng tài năng mà chính là tấm lòng của ông trước cuộc đời: nỗi đau đớn trước nhưng số phận bị chà đạp, sự căm giận trước kẻ tàn ác bất công... Chính sự thấu hiểu và cảm thông sâu sắc của một tâm hồn cao cả và khả năng bậc thầy của ngòi bút, Huy-gô đã dựng lên bộ mặt xã hội tư sản Pháp thế kỷ XVIII; làm người đọc yêu thương và xót xa cho Phăng-tin, thấy được ở sự cô đơn tuyệt vời của người mẹ và người con gái nhẹ dạ cả tin; hiểu ra ở Êpônin tình yêu cao cả của cô với chàng sinh viên Mariuýt: tình yêu ấy đã khiến cô đưa tay che họng súng bán vào anh; xúc động ấy ớ chú bé Gavrốt, hạt bụi của thành Pari - vẻ đẹp trong sáng nhất của tất cả các viên ngọc trên thế gian này... Có cái tâm để người nghệ sĩ nhận ra "những con người mặc bộ đồ tôi tớ những tâm hồn không tôi tớ" có cái tài để làm sáng lên vẻ đẹp tâm hồn ấy: sáng lên những gì vốn dĩ đã trong sáng, lung linh.
Nhà văn phải là người "đi tìm cái hạt ngọc ẩn giấu sâu trong tâm hồn con người" (Nguyễn Minh Châu). Quá trình "đi tìm" ấy không đơn giản, người nghệ sĩ ngoài cái tâm ra, phải có tài năng khám phá, nắm bắt, phải nhận ra viên ngọc quý lấp lánh bên trong. Viên Mai nói rằng: "Tài gia tình chi phút, tài thịnh tình tắc thâm" (tài là ở tình phát ra, tài cao ắt tình sâu). Cái tài đi liền với cái tâm, lời văn óng ả, câu văn trau chuốt là do tài năng nhưng cái thần diệu cốt là ở tấm lòng... Anh không thể trở thành nhà văn nếu anh không có tài năng; nhưng để trở thành một nhà văn vĩ đại thì không chỉ cần có tài năng mà nhất thiết phải cần có một cái tâm cao quý. Anh phải có bản lĩnh vững vàng, phải dũng cảm nhìn vào sự thật, và phải biết "khơi lên ở con người niềm trắc ẩn, ý thức phản kháng cái ác; khát vọng khôi phục và bảo vệ những cái tốt đẹp" (Aimatốp). Khi cuộc sống đau thương, anh không thể cho phép mình rời “xa những cái đau thương" (Paplô Neruđa). Nếu anh là nhà văn thì anh phải gắn bó với cuộc đời này, gắn bó với sự thực này; đừng để cho cái tài hướng vào "tiếng đau khổ kia thoát ra từ những kiếp lầm than " (Nam Cao).
Nam Cao là một nhà văn có tài, nhưng hơn hết ở ông là một nhà văn chân chính. Cũng viết về xã hội Việt Nam đau thương và tăm tối trước Cách mạng tháng Tám, nhưng ông không dùng cái tài của mình để viết về "con đường sáng" như Hoàng Đạo, ông không tự lừa dối lòng mình, vẽ lên cái ảo tưởng, hư vô. Nếu con đường sáng Hoàng Đạo không mang một nét nhìn chân thực và gần gũi với cuộc sống thực tại của xã hội - ông ta có tài lại đặt nhầm chỗ, thì ở Nam Cao, cái tài và cái tâm kết hợp hết sức nhuần nhuyễn với nhau, từ một câu chữ, một chi tiết, một cốt truyện... chỗ nào cũng thấm nhuần tình cảm, tấm lòng của nhà văn. Chính tài năng và tâm huyết ấy đã giúp ông dựng lên một Đời thừa, một Sống mòn,., với những cuộc Sống "áo cơm ghì sát đất", "chất độc ở ngay trong cuộc sống". Người đọc đau đớn nỗi đau đớn của nhân vật, dằn vặt, trăn trở trước nỗi khắc khoải của mỗi số phận, cuộc đời... Có ai không nhức nhối khi chứng kiến một Hộ luôn đề cao nguyên tắc tình thương nhưng chính cái cuộc đời này lại xô đẩy Hộ, khiến chính anh lại vi phạm nguyên tắc tình thương; một Thứ hơn một lần nhận ra mình nhỏ nhen, ích kỉ thậm chí độc ác, Thứ đã khóc cho cái chết tâm hồn y... Cái tâm hồn luôn giữ vững niềm tin vào con người của Nam Cao đã khiến nhà văn hiểu sâu xa cuộc vật lộn dữ dội giữa cái thiện và cái ác, giữa lí trí cao cả và dục vọng thấp hèn trong mỗi con người; nhận ra khát vọng hướng về ánh sáng của con người. Trong truyện ngắn Chí Phèo, khi dựng lên hình ảnh "con quỷ dữ của làng Vũ Đại", nhà văn đã phát hiện ra ánh sáng lương tri còn lẻ loi trong con người hắn, để lúc nào đó bùng cháy lên, dữ dội mãnh liệt: "Ai cho tao lương thiện?", "làm thế nào để mất được những vết mảnh chai trên mặt này?"... Câu hỏi nhức nhối đau đớn ấy của Chí, phải chăng cũng chính là câu hỏi xoáy trong lòng Nam Cao về số phận con người trong cuộc đời. Nam Cao được xếp vào hàng những nhà văn lớn của chúng ta là vì những tác phẩm của ông đã sinh ra từ tài năng, từ nước mắt, từ khát vọng hạnh phúc cho con người và sự thấu hiểu của con người: "Chao ôi ! Đối với những người xung quanh ta nếu ta không có tâm mà tìm hiểu họ, ta chỉ thấy họ gàn dở, ngu ngốc, xấu xa, bần tiện... toàn những cớ để ta tàn nhẫn, không bao giờ ta thấy họ đáng thương, không bao giờ ta thương ".
Nhà văn phải là người "kĩ sư tâm hồn ", nghĩa là anh vừa phải có tài năng, vừa phải có tâm huyết, phải khám phá những bí ẩn trong tâm hồn con người... Tâm và tài của nhà văn phải hướng về cuộc đời này. “Nhà văn là người cho máu“ (Enxa Triôlê), nhà văn phải lấy máu nóng của mình tiếp cho máu nóng cuộc đời tiếp tục dào dạt chảy. Nhà văn phải cống hiến tài năng của mình để vun đắp cho “cây cối mãi mãi xanh tươi “.
Thơ cũng như văn chương, cái gốc phải là tình cảm (Bạch Cư Dị), và "phải xúc động hồn thơ thì ngọn bút mới có thần" (Ngô Thì Nhậm). Muốn sáng tạo nên một tác phẩm có giá trị, điều cần thiết hơn hết là tấm lòng của người nghệ sĩ. Cái tâm không trong sáng, điều tác giả viết ra sẽ vô giá trị; cái tâm không rung động mãnh liệt sâu xa, điều tác giả viết ra cũng chỉ vô hồn. Nguyên Hồng tâm sự rằng: “Những gì tôi viết ra là những gì thương yêu nhất của tôi, những ước mong nhức nhối của tôi",, yêu thương ấy là yêu thương cuộc sống con người; và ước mong ấy là ước mong về hạnh phúc và nhân ái... Song cái tâm không phải là tất cả, cái tâm người nghệ sĩ muốn được thể hiện sâu sắc thì phải có tài năng. Mukhamat Khatda trước kia yêu thương một cô gái trong làng, nhưng tinh cảm không được đền đáp. Ông thất vọng và thơ ông từ đấy ra đời: “Thơ tôi là hợp chất được làm từ tức giận, tình yêu và xấu hổ". Ông trở thành một nhà thơ nổi tiếng... Nhưng một ngày kia, có nghĩa là hàng mấy chục năm đã trôi qua, ông lại gặp cô gái bây giờ đã trở thành một bà già, bà ta kiêu căng nói rằng: "Ông Mukhamat, nếu không có tôi, ông có trớ thành một nhà thơ được như thế này đâu... Nhờ có tôi mà ông mới được mọi người biết đến... Mukhamat đã cười nói rằng: "Nếu bà có tài làm cho tôi trở thành một nhà thơ, sao bà không làm cho mấy đức ông chồng đã chia tay với bà trở thành nhà thơ được...". Quả thực tài năng của nhà thơ không ai có thể cho được và không ai không có tài năng mà lại sáng tạo được ra những bài thơ đến được với lòng người. Nếu Mukhamat Khatda chỉ có “tức giận, tình yêu, xấu hổ" mà không có tài năng, thì ông sẽ chẳng thể viết nên nhưng bài ca làm rung động mọi tâm hồn... Tài năng và tâm huyết - đó là những yếu tố vĩnh cửu làm nên nghệ thuật; đó là cái không thể thiếu đối với người nghệ sĩ.
Trong sáng tạo văn học, người ta hay nhắc đến những khoảng vô thức trong con người. Nghệ sĩ Puskin làm thơ ngay cả trong giấc ngủ, Hoàng Cầm viết bài Lý diêu bông trong tâm trạng hết sức lạ lùng... Những giây phút vô thức ấy không chỉ là vô thức; không chỉ là "trời cho ” mà là sự kết tinh tài năng và tâm huyết trong một mức độ nào đó của người sáng tạo. Những trăn trở, suy tư, những dự định bao ngày đến một giờ khác nào đó bỗng bừng dậy: tài năng đến phút xuất thần... Khi đó, xúc cảm trào dâng, người nghệ sĩ sáng tạo ra những tác phẩm mà chính họ cũng không ngờ tới. Cái tâm và cái tài đã kết hợp nhuần nhuyễn và phát huy cao độ, những bài thơ, những chi tiết xuất hiện trong lúc này bao giờ cũng có giá trị muôn đời.
Nguyễn Du viết Truyện Kiều bằng tài năng vĩ đại, nhưng cũng chính là bằng “Những điều trông thấy màt đau đớn lòng". Có tài năng mà không có tâm huyết, anh sẽ chỉ tạo ra những tác phẩm vô giá trị, có khi còn là “những niềm tin mù quáng" - nói như pôn Êluya. Nhưng có tâm huyết chưa đủ, cần phải có tài năng và như vậy tác phẩm mới đứng vững được trước những thử thách của cuộc đời.
Mỗi nhà văn có một cá tính sáng tạo riêng, nhưng bao giờ cá tính sáng tạo ấy cũng phải là “hợp chất " gắn bó giữa tài năng và tâm huyết, không chỉ đối với riêng nhà văn mà với tất cả nghệ sĩ nói chung thì cái tâm - cái tài là những điều không bao giờ thiếu được. Người nghệ sĩ không chỉ tạo ra con Xiphanh nếu không có tài năng, không có một ước mơ về con người thông minh và cũng rất mạnh mẽ như sư tử.
Cái tâm và cái tài là vấn đề đặt ra đối với người nghệ sĩ muôn đời. Dù xưa hay nay, dù phương Tây hay phương Đông, đã là nghệ sĩ thì phải có tài năng và tâm huyết.
Nói riêng về văn chương hôm nay, nhiều tác phẩm viết ra không phải từ một tài năng thực thụ, không bắt nguồn từ cái tâm thực sự của người nghệ sĩ, nó ra đời và bị chìm ngay vào quên lãng.
Thời gian và cuộc đời... đó là thử thách khắc nghiệt cho các tác phẩm của anh. Đó là sự đánh giá tài năng và tâm huyết của anh công bằng và trung thực nhất. Người nghệ sĩ nói chung và nhà văn nói riêng muốn có một tác phẩm bất tử, có ý nghĩa với cuộc đời thì nhất định phải luôn rộng mở thiết tha với cuộc đời. Văn chương phải là văn chương và văn chương phải vì cuộc đời. Hiểu điều đó, ta càng khẳng định hơn "Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài" trong quá trình sáng tác của người nghệ sĩ.
