YÊU CẦU
Đây là kiểu bài phân tích một nhân vật trong tác phẩm hướng theo yêu cầu cụ thể mà đề bài đã đặt ra: hình ảnh chân thật và cảm động về người mẹ nông dân nghèo khổ trong trận đói khủng khiếp năm 1945. Vì vậy, hai yêu cầu chân thật và cảm động về hình ảnh nhân vật phải được làm nổi rõ trong quá trình phân tích, và khi phân tích lại phải tập trung vào tâm trạng bà cụ Tứ (qua thái độ, cử chỉ, việc làm, lời nói và ý nghĩ của nhân vật trong cảnh gặp người con dâu buổi tối và bữa cơm ngày cưới sáng hôm sau).
BÀI LÀM
Đọc xong truyện ngắn Vợ nhặt (Kim Lân), không hiểu sao trước mắt tôi cứ hiện mãi hình ảnh "người mẹ tươi cười, đon đả:
- Cám đấy mày ạ, hì. Ngon đáo để, cứ thử ăn mà xem. Xóm ta khối nhà còn chả có cám mà ăn đấy".
Có thật chăng món chè cám ngon đáo để? Có thật chăng lòng người mẹ đang vui sướng? Chỉ biết rằng có một niềm xúc động rất thật cứ dâng lên trong lòng người đọc trước tấm lòng bà cụ Tứ - "hình ảnh chân thật và cảm động về người mẹ nông dân nghèo khổ trong trận đói khủng khiếp năm 1945".
Bà cụ Tứ là một nhân vật phụ xuất hiện ở phần cuối truyện Vợ nhặt. Nhưng nếu không có nhân vật này, chắc chắn tác phẩm sẽ không còn hấp dẫn, hoặc sẽ hấp dẫn theo một cách khác... Bà cụ Tứ đã giữ cho câu chuyện Vợ nhặt có chiều sâu, mang lại cho tác phẩm sự mặn mà, đằm thắm. Viết Vợ nhặt với tình huống anh cu Tràng nhặt được vợ, Kim Lân muốn thể hiện số phận bi thảm của người nông dân trước Cách mạng tháng Tám và lòng khao khát tới hạnh phúc của họ. Xây dựng nhân vật bà lão, dường như nhà văn muốn hướng người đọc nhìn việc lấy vợ của Tràng từ một góc độ khác, trong một tâm trạng khác. Nhưng đọc tác phẩm, càng ngẫm nghĩ ta càng cảm nhận sâu sắc hơn tấm lòng người mẹ nông dân nghèo trước cách mạng. Điều này có lẽ nằm ngoài ý đồ sáng tạo ban đầu của tác giả. Sự kì diệu của nghệ thuật chính là ở đó. Lòng kính trọng người mẹ, kính trọng người già và nỗi đau khổ suốt đời đè nặng lên con người đã tạo nên tầm bao quát và sức sống của nhân vật bà cụ Tứ.
Chân thật là "điểm đi" và cùng là "điểm đến" của nghệ thuật chân chính. Sức sống của nhân vật cũng do yếu tố này quyết định. Bởi khi sống với nhân vật, ta như được sống với thế giới tâm hồn "thật hơn cả con người thật". Đến với nhân vật bà cụ Tứ, nhiều lúc ta có cảm giác như bà "hấp háy cặp mắt" bước từ căn nhà rúm ró, tồi tàn của mình mà bước vào trang truyện chứ không hề do dụng công xây dựng của tác giả. Vâng, làm sao có thể nghi ngờ được điều đó khi ta chứng kiến những diễn biến tâm lí đầy tinh tế, khi ta lắng nghe những lời nói tưởng dớ dẩn, lẩm cẩm mà xiết bao ân tình của người mẹ nông dân nghèo...
Chân thật trong hình ảnh và chân thật trong từng chi tiết, Kim Lân dường như không kể mà dắt ta đến với bà cụ Tứ. Bắt đầu là cái dáng "lọng khọng đi vào ngõ vừa đi vừa lẩm bẩm tính toán gì trong miệng". Có biết bao nhiêu là thân thương, trìu mến. Ta gặp lại dáng hình gầy gầy, còng còng vì sương gió cuộc đời của người bà quen thuộc. Từ "lọng khọng" đầy sáng tạo và giàu sức tạo hình. Cái lẩm cẩm, chậm chạp theo nỗi "phấp phỏng" trước sự đón tiếp khác thường của ông "con giai", bà bước vào trong nhà. Khi thấy một người đàn bà đứng ngay ở đầu giường con mình, bà hết sức ngạc nhiên. Hàng loạt câu hỏi đặt ra trong đầu óc già nua của bà. "Người đàn bà nào lại đứng ở đầu giường thằng con mình thế kia? Không phải cái Đục mà. Ai thế nhỉ? Sao lại chào mình bằng U?". Phải, bà làm sao ngờ được giữa năm đói, nhà lại nghèo mà con bà lại dẫn không về nhà một người vợ! Băn khoăn mãi, khi đã hiểu, "bà lão cúi đầu nín lặng", vừa "ai oán vừa xót thương cho số kiếp con mình". Thương con để rồi tủi phận mình. "Chao ôi, người ta dựng vợ gả chồng cho con là trong lúc nhà ăn nên làm nổi, còn mình thì...". Đọc những dòng này, ta có cảm giác như trái tim người mẹ trong cái thân hình còm cõi đang rung lên đau đớn, xót xa. Việc trọng đại trong đời con, lẽ ra "làm được dăm ba mâm mới phải", nhưng "nhà mình nghèo quá", nên điều đó chỉ nằm trong suy nghĩ, không thực hiện được. Bà cụ thương con, tủi phận rồi lại thương dâu. "Người ta có gặp bước khó khăn đói khổ này, người ta mới lấy đến con mình. Mà con mình mới có vợ được...". Vừa mừng tủi, vừa lo lắng, bà lo nỗi lo rất chính đáng của con người đã trải một đời cực nhọc, đớn đau: "Biết rằng chúng nó có nuôi nổi nhau sống qua được cơn đói khát này không?". Nén nỗi lo trong lòng, bà cụ động viên con tin tưởng vào tương lai. "Vợ chồng chúng mày liệu mà bảo nhau làm ăn. Rồi may ra ông giời cho khá... Biết thế nào hở con, ai giàu ba họ, ai khó ba đời?...". Bà nói với con dâu bằng lời của một người từng trải - vừa lo lắng, vừa thương xót: "... Năm nay thì đói to đấy. Chúng mày lấy nhau lúc này, u thương quá...". "Bà cụ nghẹn lời không nói được nữa...". Nhưng ta hiểu, người con dâu bà lúc này sẽ rất hiểu bà, thấy thân thiết gắn bó với bà, thực sự coi bà là mẹ. Và nghĩa là "đám cưới" đã xong. Chẳng lễ nghi, không đưa đón, tấm lòng chân thật, nhân hậu của người mẹ nghèo đã thay thế tất cả. Đến đây, ta cứ liên tưởng tới mẹ chồng Dần trong Một đám cưới (Nam Cao). Người mẹ ấy mở "tài ăn nói", nói rất nhiều, rất "ngọt ngào" để khỏa lấp cái sự "không có nhiều tiền", làm "mát lòng mát ruột" cha Dần. Chao ôi, những người mẹ nông dân nghèo trước cách mạng là thế ư? Tình yêu thương con, ý thức trách nhiệm của người làm mẹ khiến họ cưới vợ cho con bằng tất cả những khả năng mình có thể, dẫu chỉ là lời nói... Nhưng nếu mẹ chồng Dần nói rất nhiều thì bà cụ Tứ lúc này chỉ nói rất ít. Bà khóc. "Nước mắt cứ chảy xuống ròng ròng". Những giọt nước mắt ấy đã nói lên tất cả tấm lòng chân thật của bà. Bà dành lời cho bữa cơm mừng con dâu ngày hôm sau - "toàn chuyện vui, toàn chuyện vui, chuyện sung sướng về sau này", bà say sưa bàn với các con những dự định cho tương lai...
Từ sự ngỡ ngàng đến thóang im lặng, "hiểu ra biết bao cơ sự, từ giọt nước mắt tủi phận nghèo, thương con dâu đến nỗi lo lắng "không biết chúng có nuôi nhau sống nổi qua thì đói không" đến niềm vui mừng, niềm tin vào tương lai..., tất cả đan xen, hiển hiện dưới ngòi bút Kim Lân. Tác giả đã đi sâu phân tích diễn biến tâm lí tinh tế của bà cụ Tứ, thể hiện một cách tài tình trong từng suy nghĩ, từng hành động, lời nói. Lối lo xa cho tương lai, lối nhìn người mà ngẫm đến mình, tủi phận mình hay sự duy tâm của người già: "... chẳng may ra ông giời bắt chết cũng phải chịu chết chứ biết làm thế nào mà lo cho hết được?" tưởng đọc lên, ta không thể không chắc chắn đó là lời của bà cụ Tứ. Quả là không thể lẫn đi đâu được cách nói, cách nghĩ vừa lẩn thẩn, vừa hồn hậu của người mẹ già nông thôn. Tác giả vừa hóa thân vào nhân vật để phân tích diễn biến tâm lí vừa khách quan ghi lại. Đặt nhân vật trong hoàn cảnh không gian, thời gian nhất định, Kim Lân đã diễn tả sâu sắc tâm trạng nhân vật. Bà cụ Tứ ngửi "mùi đốt đống rấm ở những nhà có người chết thoảng vào khét lẹt" mà "nghĩ đến ông lão, nghĩ đến đứa con gái út", đến "cuộc đời cực khổ dằng dặc của mình" để rồi phấp phỏng lo lắng cho tương lai của con: "Liệu chúng nó có hơn bố mẹ chúng nó trước kia không?". Nghệ thuật "biện chứng pháp tâm hồn" đã thể hiện nhuần nhị trong từng biến thái tinh tế, phong phú của tâm lí người mẹ nghèo. Tác giả phải có sự thấu hiểu, trân trọng đặc biệt, phải có vốn sống phong phú đến mức nào mới có thể diễn tả một cách chân thực, tài tình đến vậy. Vợ nhặt không còn là trang văn, đó là những trang đời - những trang đời thấm đẫm những giọt nước mắt tủi cực, xót xa, phấp phỏng nỗi lo cho tương lai và rạng rỡ lạc quan trong trái tim người mẹ nghèo. Chân thực mà cũng thật cảm động, hình ảnh bà cụ Tứ không chỉ giúp ta chứng kiến diễn biến tinh tế của tâm lí mà còn rung cảm sâu sắc trước tấm tình tha thiết của người mẹ.
Bắt đầu là cái "cúi đầu nín lặng" khi "hiểu ra cơ sự, bà lão cho ta cảm hiểu cả một thế giới nội tâm phong phú bên trong cái vẻ ngoài lẩm cẩm của mình. Bà im lặng - mạch truyện lắng xuống, thiết tha: "Lòng người mẹ nghèo khổ ấy còn hiểu ra biết bao cơ sự, vừa ai oán vừa xót thương cho số kiếp đứa con mình...". Không còn là câu trần thuật tâm lí, trong câu văn còn rưng rưng tấm lòng hòa cảm, ân tình của Kim Lân. Bà lão im lặng, lòng chất chứa bao nỗi niềm. Người già thường cả nghĩ. Bà thương con, tủi phận mình để rồi thương dâu. Bà "đăm đăm nhìn người đàn bà" như để nhận mặt người đồng hành khốn cùng trong cuộc đời khổ nghèo với bao thông cảm. Thương người con dâu, bà cố nén "cảm giác bất đắc dĩ trước sự việc đã rồi: "Thôi thì bổn phận bà là mẹ, bà đã chẳng lo lắng được cho con", vừa "nhoi nhói một tình cảm tủi hờn, ai oán cho số kiếp". Những lời độc thoại như những đợt sóng cứ cuộn lên trong lòng người mẹ, cứ da diết xót xa trong lòng người đọc. Biết bao nhiêu là ân tình trong hai tiếng "mừng lòng" bà lão nói với các con... Đọc truyện, có lẽ không ai quên được cái cách giấu giếm đầy ngượng ngập, vụng về những dòng nước mắt xót thương con của bà lão: "Có đèn đấy à? ừ thắp lên một tí cho sáng sủa... Dầu bây giờ đắt gớm lên mày ạ...". Bà đã cố nén sự xúc động của mình, đã cố nuốt những giọt nước mắt chát đắng xót xa vào trong trái tim vốn đã chát đắng của một đời tủi cực. Và khi ấy, trước đôi mắt nhòa lệ của người đọc, dòng "nước mắt cứ chảy ròng ròng" sau lời bộc bạch tâm tình với con dâu của bà lão lại hiện lên rõ nét hơn bao giờ hết. Những giọt nước mắt trong suốt từ đôi mắt đục mờ. Những giọt nước mắt lấp lánh tấm lòng vị tha cao quí của người mẹ. Những giọt nước mắt mặn mòi là muối của đất, là muối của trái tim yêu thương dạt dào như biển cả... Những giọt nước mắt lặn vào trong ấy đã hóa niềm vui chân thành trong hành động "xăm xắn thu dọn, quét tước nhà cửa", trong tíu tít những dự định nào ngăn buồng cho đôi trẻ, nào mua đôi gà... Để ý ta sẽ thấy chính bà lão "gần đất xa trời" này lại là người nói đến tương lai nhiều hơn tất cả. Không đơn thuần chỉ là tâm lí lạc quan khỏe khoắn của người lao động, đó là cả niềm ao ước thiết tha về một ngày mai sáng sủa hơn cho con của người mẹ nghèo. Có thể bà chẳng còn sống mấy nữa. Nhưng bà sống vì con, tìm thấy ý nghĩa đời mình trong sự chăm lo vun vén cho con. Và bởi vậy, những ước muốn, hi vọng đâu chỉ dành cho tuổi trẻ - nó trở nên đằm sâu, nồng thắm hơn trong tấm lòng của những người mẹ nghèo như bà cụ Tứ. Ai dám bảo bà lão lẩm cẩm, dớ dẩn? Ai dám cười những ước mong, dự định của bà? Cái gốc lạc quan, yêu thương không những không tàn héo đi mà ngược lại càng xanh tươi hơn trong mưa nắng cuộc đời. Tâm tính ấy làm ta xúc động, thấm thìa bao điều... Tâm tính ấy khiến bữa cháo thành bữa tiệc, khiến nồi cháo "chát xít, nghẹn bứ trong miệng mà ngon ngọt trong lòng". Người đọc cười ra nước mắt trước sự hào hứng, vui vẻ khi bà lão "lễ mễ" bưng nồi cháo cám "nghi ngút khói" lên nhà, đon đả tươi cười múc cho con mà bảo: "Cám đấy mày ạ, hì. Ngon đáo để, cứ thử ăn mà xem”. Phải, cái nồi cháo cám hèn hạ đành rồi, nhưng tấm lòng người mẹ quê ngẫm lại không đáng thương, đáng quý hay sao? Dường như bà cố ý xua đi không khí ảm đạm, cố gắng vượt lên hoàn cảnh bằng sự tươi tỉnh động viên con. Bên trong cái vẻ tươi tỉnh ấy, ta biết lòng người mẹ đang thổn thức. Lòng người đọc cũng dâng lên bao xót xa... Tội nghiệp thay niềm vui của bà lão - cái niềm vui không cất cánh lên được. Bởi, vẫn còn đó bát cháo cám, vẫn còn đó tiếng trống thúc thuế dồn dập khiến niềm vui không thể trọn vẹn... "Bà không dám để con dâu nhìn thấy bà khóc" còn người đọc thì thấy rất rõ những giọt nước mắt trong lòng bà, thấy rất rõ những giọt nước mắt của Kim Lân khi viết những dòng này. Bằng tất cả sự nâng niu, trân trọng, Kim Lân đã để trái tim đập cùng một nhịp với trái tim người mẹ nông dân nghèo...
Tóm lại, qua truyện ngắn Vợ nhặt, Kim Lân đã "dựng lên hình ảnh chân thật và cảm động về người mẹ nông dân nghèo khổ trong trận đói khủng khiếp năm 1945". Đó là một người mẹ hết lòng yêu thương con, hi sinh tất cả vì con. Trong hình ảnh bà cụ Tứ, ta như thấy thấp thóang hiện ra hình ảnh mẹ Dần, mẹ chồng Dần và cả lão Hạc (Nam Cao) - những con người biết sống cho con, biết sống vì con. Dẫu chỉ là một nhân vật phụ, dẫu nhà văn không cố ý xây dựng bà cụ Tứ thành một nhân vật điển hình nhưng bằng tài năng, bằng vốn sống, bằng tình cảm thiết tha, trìu mến đối với những tấm lòng người mẹ đã khiến hình ảnh bà cụ Tứ trở nên chân thật và cảm động hơn bao giờ hết. Những giọt nước mắt lấp lánh, niềm vui rạng rỡ trên khuôn mặt bủng beo u ám của người mẹ đã tỏa rạng căn nhà mờ tối, niềm tin tưởng vào tương lai "sáng sủa" hơn của các con đã xua đi không khí buồn tủi của ngày đói. Và phải chăng, chính người mẹ già ấy là ánh sáng của thiên truyện ngắn, đằng sau cái bóng tối bi thảm của những kiếp đời nghèo khổ? Ánh sáng ấy làm câu chuyện anh cu Tràng nhặt được vợ trở nên thấm thía, cảm động hơn, nâng truyện ngắn Vợ nhặt lên tầm cao, mang chiều sâu của một truyện ngắn hiện thực - nhân bản. Ánh sáng bắt nguồn từ nguồn sáng nhân văn, trân trọng con người, tin tưởng ở con người sẽ sáng mãi trong lòng người đọc.
