Lúc tôi còn nhỏ, mẹ tôi hay ru tôi bằng những câu hò thấp thoáng bóng dáng của những thân cò lặn lội. Chừng như, với những câu hò, câu ca dao về hình ảnh con cò ấy, người nhắn nhủ tôi rằng những thân cò trên đồng cạn, dưới đồng sâu, khi quãng vắng, lúc hừng đông kia cũng chính là bóng dáng của những người mẹ, người vợ, những người phụ nữ không quản ngại gian lao, vất vả. Họ là những thân cò, hi sinh một cách thầm lặng, không kể lể. Lớn lên, tôi hiểu rằng mẹ tôi rất đúng. Có bao nhiêu câu hò, câu hát về hình ảnh con cò là có bấy nhiêu hình ảnh của những người phụ nữ. Những người phụ nữ Việt Nam sáng ngời những đức tính, những phẩm giá. Họ chính là:
Con cò lặn lội bờ song
Gánh gạo đưa chồng tiếng khóc nỉ non
Nàng về nuôi cái cùng con
Để anh đi trẩy nước non Cao Bằng.
Không phải ngẫu nhiên mà hình ảnh con cò là một hoá thân sâu sắc về người phụ nữ. Ca dao hay nói lặn lội thân cò. Cách nói này đã tô đậm một nét đẹp trong phẩm tính của người phụ nữ. Họ phải tảo tần để nuôi sống gia đình. Trên con đường ấy là bao lo toan vất vả của việc kiếm ra miếng ăn, cái mặc. Thế nhưng họ không hề than vãn. Sự hi sinh thầm lặng ẩn hiện ở những hình ảnh thân cò lặn lội chính là một đức tính vô cùng cao đẹp, có tính truyền thống của người phụ nữ. vì vậy, có thể nói rằng niềm sung sướng, hạnh phúc trong niềm vui của chồng của con, bản thân họ có khi thật tội nghiệp. Ta hãy nghe:
Con cò đi đón cơn mưa.
Tối tăm mù mịt ai đưa cò về.
Sự tội nghiệp nằm trong cái côi cút, cô đơn, lẻ loi... có khi chỉ riêng mình họ cảm nhận, hứng chịu.
Nếu được xếp hạng cho những bài ca dao hay về hình ảnh con cò, tôi sẽ nghĩ rằng câu ca dao trên là một trong những câu ca dao hay nhất: Tối tăm mù mịt ai đưa cò về... Chỉ một mình thân cò trên những nẻo đời mà những nẻo đời đôi khi không phải bằng phăng, có khi sa chân sẩy bước:
Con cò mà đi ăn đêm
Đậu phải cành mềm lộn cổ xuống ao
Ông ơi ! ông vớt tôi nao
Tôi có lòng nào ông hãy xáo măng.
Trải bao thời gian, hình ảnh con cò đậu phải cành mềm trở thành một hình ảnh tội nghiệp chỉ thân phận bất hạnh của người phụ nữ ngày xưa. Ông ơi... tiếng van xin như xé lòng người...
Có xáo thì xáo nước trong
Đừng xáo nước đục đau lòng cò con.
Vâng, đó là thân phận của cò. Thế nhưng trong lời van xin xé lòng ấy bỗng sáng ngời một phẩm chất:
Đừng xáo nước đục...
Chúng ta sẽ suy nghĩ gì khi trong trường hợp tuyệt vọng nhất, cò vẫn cầu xin một cái chết đẹp đẽ, trong sáng. Ở đây, sự cầu xin này thể hiện rõ một phẩm giá khác của người phụ nữ hoá thân trong thân phận con cò:
Có xáo thì xáo nước trong
Cái chết ấy thật trong sáng, sự cầu xin ấy thật đáng quý. Càng thấy trong sáng và đáng quý, ta càng nhận ra nét đẹp của người phụ nữ Việt Nam. Họ luôn muốn giữ gìn phẩm giá trong sáng trong mọi trường hợp, kể cả lúc đau khổ và tuyệt vọng nhất.
Nói về điều này không thể không nhắc đến hình ảnh lặn lội thân cò trong bài thơ nói về người vợ của Tú Xương. Chắc chắn rằng, dẫu là một tâm sự rất riêng của nhà thơ sông Vị, nhưng nguồn cảm hứng kia không thể không xuất phát từ những bài ca dao về hình tượng con cò. Những con cò bất hạnh nhưng nét đẹp tiêu biểu, bất diệt của người phụ nữ Việt Nam trải qua bao thế hệ.
