Kí Hoàng Phủ Ngọc Tường vừa giàu chất trí tuệ, vừa giàu chất thơ, nội dung thông tin về văn hóa lịch sử rất phong phú (Sách giáo khoa Ngữ văn 12 Nâng cao, Tập một, NXB Giáo dục, trang 177). Anh (chị) hãy phân tích bài kí Ai đã đặt tên cho dòng sông? của Hoàng Phủ Ngọc Tường để làm rõ nhận định trên.
1. Mở bài
- Hoàng Phủ Ngọc Tường là một trong những cây bút kí tiêu biểu của văn học Việt Nam hiện đại. Với thể loại kí, Hoàng Phủ Ngọc Tường thể hiện trên từng trang văn vốn kiến thức uyên bác và cách viết tài hoa.
- Ai đã đặt tên cho dòng sông? là tác phẩm tiêu biểu cho phong cách kí của Hoàng Phủ Ngọc Tường. Tác phẩm ca ngợi vẻ đẹp của sông Hương, thiên nhiên và con người xứ Huế với những trang văn vừa giàn chất trí tuệ, vừa giàu chất thơ, nội dung thông tin về văn hóa lịch sử rất phong phú.
2.Thân bài
a. Khái quát
- Ai đã đặt tên cho dòng sông? rút từ tập bút kí cùng tên, được xuất bản năm 1984. Tập bút kí gồm tám bài viết về nhiều đề tài. Có những bài đậm chất sử thi với cảm hứng anh hùng, ca ngợi đất nước, con người Việt Nam. Có những bài thiên về miêu tả thiên nhiên, qua đó nhà văn bộc lộ lòng gán bó với quê hương đất nước và niềm tự hào về truyền thống, văn hóa, lịch sử của dân tộc. Đặc biệt là những bài viết về Huế.
-Trong số những bút kí đó. Ai đã đặt tên cho dòng sông? là bài kí độc đáo về sông Hương. Dòng sông khơi gợi cảm hứng cho thơ ca, nhạc họa đã được Hoàng Phủ Ngọc Tường cảm nhận từ nhiều góc nhìn, đặc biệt là góc nhìn tâm linh, mang những nét riêng của văn hóa Phú Xuân.
b. Phân tích
b1. Chất trí tuệ cùa một cái tôi uyên bác: Viết về sông Hương, Hoàng Phủ Ngọc Tường thể hiện một sự hiểu biết sâu rộng về mọi mặt: văn hóa, lịch sử, địa lí, văn học, nghệ thuật... Nhà văn đã cung cấp cho người đọc một lượng thông tin đa dạng để hiểu sâu hơn về dòng sông Hương và thiên nhiên, con người Huế.
* Vẻ đẹp của sông Hương từ góc nhìn địa lí.
- Hành trình của dòng sông: với câu hỏi gợi tìm Ai đã đặt tên cho dòng sông? bằng những bước chân rong ruổi, Hoàng Phủ Ngọc Tường đã tìm về cội nguồn và dòng chảy của sông Hương:
+ Ở thượng nguồn sông Hương mang vẻ đẹp hùng vĩ: chảy rầm rộ giữa bóng cây đại ngàn, cuộn xoáy như con lốc vào những đáy vực bí án...', phóng khoáng và man dại.
+ Ra khỏi đại ngàn, sông Hương chuyển dòng, giấu kín cuộc hành trình gian truân giữa lòng Trường Sơn, ném chìa khóa trong những hang đá dưới chân núi Kim Phụng => vẻ đẹp dữ dội, hùng vĩ của sông Hương giữa rừng già ít ai biết đến.
+ Chảy qua vùng rừng núi, sông Hương trở nên dịu dàng, uẻn mình theo những đường cong thật mềm. Dòng sông mềm như tấm lụa, êm đềm trôi đi giữa hai dãy đồi sừng sững như thành quách, chảy qua những lăng tẩm đồ sộ, chảy qua chùa Thiên Mụ và những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà.
—> Sông Hương trở thành người mẹ phù sa mang vẻ đẹp dịu dàng và trí tuệ.
+ Giữa lòng thành phố Huế, dòng sông trở nên tĩnh lặng, trôi thật chậm, in bóng cầu Tràng Tiền xa trông nhỏ nhắn như những vành trăng non.
+ Xuôi về Cồn Hen quanh năm mơ màng trong sương khói, hòa với màu xanh của thôn Vĩ Dạ, sông Hương mang vẻ đẹp huyền ảo, mơ màng. Và thật bất ngờ, trước khi rời khỏi kinh thành Huế. sông Hương đột ngột rẽ dòng... để gặp lại thành phổ lần cuối. Nhà văn dùng biện pháp nhân hóa để nội tâm hóa hình dáng của dòng sông: Đỏ là nỗi vương vấn, cả một chút lẳng lơ kín đáo của tình yêu.
+ Biện pháp nhân hóa đã giúp tác giả thổi hồn vào dòng sông và hơn thế nữa là một phương thức để nhà văn kết nối sông Hương với con người và văn hóa của mảnh đất Châu Hóa xưa và Huế ngày nay.
- Sông Hương và thiên nhiên Huế: Lần theo dòng chảy của sông Hương, ta bắt gặp những bức tranh thiên nhiên đẹp mượt mà:
+ Thiên nhiên Huế được nhà văn tái hiện với vẻ đẹp đa dạng trong thời gian và không gian. Sông Hương phản quang vẻ đẹp biến ảo của Huế sớm xanh, trưa vàng, chiều tím.
+ Gắn liền với dòng sông, những địa danh quen thuộc: Hòn Chén, Nguyệt Biều, Vọng Cảnh, Thiên Thai dường như sống động hơn: sông Hương vẫn đi trong dư vang cùa Trường Sơn, sắc nước trở nên xanh thẳm...
* Sông Hương tôn tạo vẻ đẹp cho cảnh sắc thiên nhiên Huế và ngược lại dòng sông cũng hun đúc mọi sắc trời, văn hóa của vùng đất cố đô.
- Sông Hương và con người Huế:
+ Thiên nhiên và dòng sông luôn gắn bó, gần gũi với con người. Qua điệu chảy của dòng sông nhà văn thấy được tính cách con người xứ Huế: mềm mại, chí tình, mãi mãi chung tình với quê hương xứ xở.
+ Qua màu sắc của trời Huế. màu sương khói trên sông Hương nhà văn thấy cách trang phục trang nhã. dịu dàng của các cô gái Huế xưa sắc áo cưới màu điều - lục các cô dãu trê vẫn mặc sau tiết sương giáng.
* Vẻ đẹp của sông Hương từ góc nhìn lịch sử.
- Từ góc nhìn lịch sử, sông Hương không còn là cô gái Di-gan phóng khoáng và man dại, không còn là người đẹp ngủ mơ màng giữa cánh đồng Châu Hóa mà trở thành chứng nhân của những biến thiên lịch sử. Nhà văn ví sông Hương như sử thi viết giữa màu xanh cỏ lá xanh biếc —> Sự hòa quyện giữa chất hùng tráng và trữ tình. Sông Hương là một bản anh hùng ca, đồng thời giữa đời thường sông Hương là một bản tình ca Còn non, còn nước, còn dài, còn về, còn nhớ...
- Hoàng Phủ Ngọc Tường đã nhìn thấy từ dòng sông những dấu tích lịch sử; từng nhánh rẽ của dòng sông, đến những cây đa, cây dừa cô thụ cũng hàm ẩn một phần lịch sử:
+ Nhà văn đã ngược về quá khứ để khẳng định vai trò của dòng sông Hương trong lịch sừ dân tộc. Từ thời đại các Vua Hùng, sông Hương là dòng sông biên thùy xa xôi. Trong những thế kỉ trung đại, với tên gọi Linh Giang, nó đã oanh liệt bào vệ biên giới phía nam cùa Tô quốc Đại Việt. Sông Hương gắn liền với những chiến công Nguyễn Huệ. Sông Hương đẫm máu những cuộc khời nghĩa thế kỉ XIX. Sông Hương gắn liền với cuộc Cách mạng tháng Tám với những chiến công rung chuyển. Và sông Hương cùng nhũng di sàn văn hóa Huế oàn mình dưới sự tàn phá của bom Mĩ... —> Chất trữ tình của tùy bút giảm đi, nhường chỗ cho chất phóng sự với những sự kiện lịch sử cụ thể.
—> Quay về quá khứ xa xưa, ngòi bút nhà văn lấp lánh niềm tự hào về lịch sừ một dòng sông có cái tên mềm mại, dịu dàng nhung kiên cường, kiêu hãnh qua thăng trầm lịch sử.
* Vẻ đẹp của sông Hương từ góc nhìn văn hóa.
Trong cảm nhận tinh tế của nhà văn, sông Hương còn hàm chứa trong bản thân nó nên văn hóa phi vật chất.
- Sông Hương - dòng sông âm nhạc:
+ Từ âm thanh của dòng sông (tiếng chuông chùa Thiên Mụ ngân nga, tiếng mái chèo khua sóng đêm khuya, tiếng nước vỗ vào mạn thuyền...) đã hình thành những làn điệu hò dân gian và nền âm nhạc cổ điển Huế. Và rồi cũng chính trên dòng sông ấy, những câu hò Huế vút lên, mênh mang, xao xuyến...
+ Viết về sông Hương, nhiều lần nhà văn đã liên tưởng đến Truyện Kiều của Nguyễn Du. Đại thi hào đã từng có thời gian sống ở Huế, những trang Kiều ra đời từ mảnh đất có truyền thống nhã nhạc cung đình. Đó là cơ sớ để Hoàng Phủ Ngọc Tường hóa thân vào một nghệ nhân già, nghe những câu thơ tả tiếng đàn cùa nàng Kiều, chợt nhận ra âm hưởng của âm nhạc cung đình và bật thốt lên: Đỏ chính là Tứ đại cảnh! —> Bóng dáng Nguyễn Du và những trang Kiều nhiều lần xuất hiện trong bài kí bộc lộ một khả năng liên tường phong phú, một vốn văn hóa sâu rộng và sự gắn kết với truyền thống, một sự đồng điệu tâm hồn nhà văn.
- Sông Hương - dòng sông thi ca:
+ Hoàng Phủ Ngọc Tường đã làm sống dậy những vần thơ biếc xanh của Tản Đà về xứ Huế: Dòng sông trắng - lá cây xanh. Hình ảnh thơ này cùng với câu chữ của tác giả màu cỏ lá xanh biếc là minh chứng cho sự tương giao của những tâm hồn nghệ sĩ nhạy cảm với sắc biếc của thiên nhiên Huế.
+ Nhà văn cũng làm sống dậy một sông Hương hùng tráng bất từ như kiếm dựng trời xanh trong thơ Cao Bá Quát, một sông Hương Hỗ/ quan hoài vạn cổ với bóng chiều bảng lảng trong thơ Bà Huyện Thanh Quan...
* Bằng vốn kiến văn phong phú. Hoàng Phủ Ngọc Tường đã lay động linh hồn của con sông mà tên gọi của nó đã đi vào văn chương nghệ thuật mà theo tác giả Dòng sông ẩy không bao giờ tự lặp lại mình trong cam hứng của các nghệ sĩ.
b2. Chất thơ cùa một ngòi bút tài hoa
- Chất thơ toát ra từ những hình ảnh đẹp, từ độ nhòe mờ của hình tượng nghệ thuật: những xóm làng trung du bát ngát tiếng gà, lập lòe trong đêm sương những ánh lửa thuyền chài cùa một lỉnh hồn mô tê xưa cũ..., qua cách so sánh liên tưởng gợi cảm: Chiếc cầu trắng của thành phổ in ngần trên nền trời nho nhắn như những vầng trăng non.
- Chất thơ còn lấp lánh ở cách Hoàng Phủ Ngọc Tường điểm xuyết ca dao. lời thơ Tản Đà, Cao Bá Quát, Bà Huyện Thanh Quan.
- Chất thơ còn tỏa ra từ nhan đề bài kí gợi mãi những âm vang trầm lắng của dòng sông: Ai đã đặt tên cho dòng sông?
3. Kết bài
- Chất trí tuệ và chất thơ kết hợp hài hòa trong tác phẩm của Hoàng Phủ Ngọc Tường tạo nên phong cách đặc sắc của nhà văn này.
- Ai đã đặt tên cho dòng sông? không chỉ là một trong những tác phẩm hay nhất viết về sông Hương mà còn là bút kí đặc sắc vào bậc nhất của văn học Việt Nam hiện đại.
