Anh (chị) hãy bình luận về một quan niệm văn chương của Thạch Lam: Đối với tôi, văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát li hay sự quên; trái lại văn chương là thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn.
Trong giai đoạn 1930 - 1945, văn học Việt Nam phát triển thành nhiều dòng, nhiều khuynh hướng. Các dòng, các khuynh hướng này có những quan điểm khác nhau về văn học, về trách nhiệm xã hội của nhà văn. Nhiều cuộc bút chiến hay tranh luận ngầm nảy sinh từ đó đã cung cấp cho ta một số ý kiến có giá trị về văn học, trong đó; ý kiến sau đây của Thạch Lam thường được nhẳc nhở với thái độ tán thưởng, đồng tình khi ông khẳng định: ... Đối với tôi, văn chương không phải là một cách đem đến cho người đọc sự thoát li hay sự quên; trái lại văn chương là thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chủng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn.
Có thể xem ý kiến vừa nêu là một tâm niệm sáng tác của Thạch Lam. Thạch Lam là một nhà văn lặng lẽ, vốn không ưa tranh luận ồn ào, tuy nhiên đời văn của ông có mục đích rõ ràng và suốt đời mình, ông phấn đấu cho những gì mình ấp ủ và tin tường. Các tác phẩm của ông đã làm chứng cho quan niệm mà ông nói rõ ra đó.
Một nhà văn khi mới bắt đầu bước vào nghề viết phải đứng trước rất nhiều lựa chọn. Có người từng lầm đường để rồi quay trở về một cách chật vật. Với Thạch Lam, có lẽ ngay từ đầu ông đã chọn đúng, chọn trúng. Ông tránh con đường văn học đem đến cho người đọc sự thoát li hay quên, đây là một cách xa rời cuộc sống, làm tươi mát cho cuộc sống để con người hiểu được hơn về cuộc sống mình đang sống và từ đó cố gắng làm cho cuộc sống tốt hơn lên. Đối với con người thì có rất nhiều cách yêu cuộc sống, ở người này yêu bằng một cách, ở người kia lại yêu bằng cách khác.
Thạch Lam không muốn người đọc có thể tìm thấy một chút nào sự chán chường muốn xa rời hiện thực, quên cuộc sống trong tác phẩm văn chương của ông. Không dẫm vào con đường của các nhà văn lãng mạn (dù Thạch Lam cũng là nhà văn lãng mạn, hơn nữa lại là một trong những người chù chốt cũa nhóm Tự lực văn đoàn) theo con đường tìm đến cõi quên, mà Thạch Lam lại muốn hướng dòng vãn của mình chảy về hướng ngược lại, hướng trở về cuộc đời thực. Quan niệm của ông là như thế và chính các tác phẩm của ông cũng chứng tỏ rất rõ điêu đó trong một số tác phẩm của mình, những tác phẩm gần gũi với hiện thực chiếm hầu như đa số. Văn chương Thạch Lam không nói những gì cao xa mà đều là những mảnh đời thường dung dị và rất thân quen.
Nhưng nếu văn chương không Đem đến cho người đọc sự thoát li hay sự quên thì văn chương phải là như thế nào? Đó cũng chính là vẩn đề trọng tầm mà Thạch Lam nêu lên.
Văn chương là thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đôi một cái thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng người được thêm trong sạch và phong phú hơn. Quan niệm này rất đúng, văn chương cần thế và phải thế. Đó chính là sức mạnh của văn chương nếu nhà văn nào biết tận dụng triệt để. Thứ khí giới thanh cao vù đắc lực ở đây không phải để chỉ các súng ống, gậy gộc mà chúng ta thường gọi là vũ khí, mà chính là sức mạnh của ngòi bút nhà văn, sức sống mãnh liệt của văn chương. Từ xưa, văn chương luôn tiềm ẩn một sức mạnh to lớn mà nếu ai biết diêm trúng huyệt. Có thể làm lung lay những thành trì vững chãi nhất. Nhưng ờ đây, những khí giới thanh cao và đắc lực, có nghĩa văn chương là một thứ vũ khí cao thượng và rất trong sạch, không phải là thứ vũ khí tầm thường có thể sử dụng vào bất cứ mục đích nào, dù mục đích ấy có xâu xa đến đâu cũng mang lại kết quả. Không, không thể thế. Ê-luya đã từng nói Nhà văn là người có ích nhất trong cộng đồng cùa mình. Do đó không thể đem văn chương làm một thứ vũ khí phi nghệ thuật. Nhà văn phải dùng văn chương thứ khỉ giới thanh cao và đắc lực để tố cáo và thay đổi một thế giới dối trá và tàn ác. Đó chính là mục đích chân chính của văn chương. Văn chương đem đến cho con người lòng yêu cuộc sống, gần gũi với cuộc sống. Nhưng văn chương cũng có nhiệm vụ tố cáo, cải tạo cuộc sống, xã hội cũ để loại bỏ cái xấu xa, tàn ác mà trở về với cái tốt đẹp. Văn chương không đem đến cho người đọc sự thoát li, sự quên lãng, tức là văn chương khuyên con người hãy trở về thực tại.
Văn chương cũng phải biết dùng sức mạnh của thứ vũ khí thanh cao của mình để giúp con người được sống trong một xã hội tốt đẹp. Hai nhiệm vụ ấy tưởng như không quan hệ với nhau mà thực ra liên quan rất chặt chẽ. Đã thực hiện nghĩa vụ này thì nghĩa vụ kia văn chương cũng không thể từ bỏ. Có rất nhiều tác phẩm cùa các nhà văn đã thực hiện xuất sắc nhiệm vụ tố cáo và thay đổi cái thế giới giả dối và tàn ác ấy. Trong Những người khốn khô - V. Huy-gô cũng không ngần ngại khi sử dụng hết sức mạnh "như bom đạn" của ngòi bút để tố cáo thật quyết liệt cái xã hội Pháp giã dối và tàn ác, cái xã hội đã đày đoạ những con người tốt đẹp như Giăng-Van-giăng, Côdét vào sự đau khổ, sự khốn cùng. L.Tônxtôi, qua Anna Karerina, cũng lên án mạnh mẽ xã hội Nga Hoàng đã cướp đoạt hạnh phúc và đẩy những người phụ nữ đáng thương, khát khao hạnh phúc như Anna vào cái chết không thể cứu vãn được.
Qua vũ khí “thanh cao và đắc lực” của mình, văn chương không chỉ tố cáo xã hội, mà qua sự tố cáo, văn chương còn hướng tới mục đích cao cả là “thay đổi” cái xã hội ấy: nghĩa là văn chương không phải tố cáo cốt để dìm sâu cái thế giới giả dối và tàn ác xuống vũng bùn đen, mà phải tìm cách nâng cái thế giới ấy lên, gạn lại những bản chất của nó để từ đó phát triển lên. Sự thay đổi ấy, văn chương không thê tự đảm nhiệm được, nhưng văn chương cũng đóng góp một phần quan trọng vào quá trình thay đổi những nét giả dối và tàn ác của cái xã hội tàn bạo đây các thế lực đen tối. Ta có thể thấy rất rõ rằng các tác phẩm của các nhà văn, trong đó có cả Thạch Lam, ngoài mục đích tố cáo xã hội ra, còn hướng người đọc đến niềm tin cái thể giới giả dối và tàn ác trong tương lai sẽ thay đổi, do lực lượng này hoặc lực lượng khác, và sẽ trở nên tốt đẹp. Nhưng những điều này, ta sẽ không tìm thấy được ở các tác phẩm của các nhà văn lãng mạn như Khải Hưng, Nhất Linh, Hoàng Đạo, bởi vì các quan niệm văn chương của những nhà tiểu thuyết Tự lực văn đoàn ấy khác với quan niệm của Thạch Lam, một nhà văn đã khá gần với các nhà văn hiện thực đương thời.
Văn chương không chỉ cốt dùng vũ khí của mình để thay đổi và tố cáo xã hội, mà văn chương còn phải làm cho lòng người đọc được thêm trong sạch và phong phú hơn. Quan niệm này hoàn toàn đúng. Đây chính là cái cao cả nhất mà văn chương chân chính muốn vươn tới và cũng chính là một trong các chức năng cùa văn học: chức năng giáo dục. Bản thân con người luôn luôn vươn tới sự toàn vẹn của chân, thiện, mĩ. Quá trình vươn lên này của con người có nhiều yếu tố khác giúp sức, trong đó một yếu tố khá quan trọng là văn chương, văn chương làm lòng người được thêm trong sạch và phong phú. có nghĩa là văn chương đã giúp cho những tình cảm trong tâm hồn con người trở nên trong sáng hơn, đẹp đẽ hơn, cao thượng hơn và dồi dào hơn. Đối tượng phục vụ của văn chương chính là con người, do đó những tác phẩm có giá trị nhất là những tác phẩm phục vụ đắc lực cho con người, giúp cho con người gần người hơn. Lênin đã từng nói: Không có tình cảm thì sẽ không bao giờ và không thể có sự tìm tòi của con người và chân lí. Chính văn chương đã làm giàu thêm tình cảm con người. Văn chương cũng giáo dục con người tìm những cái tốt đẹp những phẩm chất trong sáng, từ đó giúp con người nhận thức được chính bản thân và cố gắng hoàn thiện mình.
Từ xưa đến nay, văn chương luôn tìm cách giáo dục con người. Ngô Thì Nhậm đã từng nói đại ý: văn phải ngăn ngừa điều xấu, khuyến khích điều hay, đó mới chính là giá trị xác thực của văn chương. Nhà văn Nam Cao cũng đã từng nói ý này: Một tác phẩm hay phải là một tác phâm mang tỉnh công bình, lòng bác ái giúp cho người gần người hơn. Đó là những quan niệm rất đúng đắn. Nó góp phần khẳng định tính chất xác đáng trong quan niệm của Thạch Lam.
Những nội dung mà các tác phẩm văn chương giá trị đều giúp cho con người có ý thức nhìn nhận lại mình, phát hiện những mặt tốt, từ đó cố gắng sửa chữa những mặt xấu, phát huy mặt tốt để làm cho mình trở thành con người toàn diện. Trong truyện Sợi tóc, Thạch Lam miêu tả một cuộc đấu tranh nội tâm rất gay gắt của nhân vật chính khi đứng trước ranh giới của vùng sáng lương thiện và bóng tối tội lỗi của sự ăn cắp. Cuối cùng, nhân vật đã chiến thắng bản chât xấu xa, thấp hèn của mình để bước hẳn ra vùng sáng lương thiện. Rõ ràng người đọc sẽ tự suy ngẫm có những người còn những suy ngẫm lường gạt, lừa dối sẽ thấy tỉnh ngộ trong lương tâm, từ đó sẽ hướng tới những điều trong sáng hơn. Hoặc trong những tác phẩm đầy chất thơ của Thạch Lam Gió lạnh đầu mùa, Dưới bóng hoàng lan. Đứa con đầu lòng, người đọc sẽ cảm nhận ở nơi đó nhiều tình cảm mới lạ, êm đềm tựa cánh bướm non. Tâm hồn của mọi người sẽ trở nên dạt dào, tràn trề cảm xúc. Họ càng thấy yêu hơn cặp trai gái trong truyện, mến hơn đôi vợ chồng trẻ và những đứa trẻ. Từ những tình cảm ấy, họ sẽ cảm thấy gần gũi, cảm thông nhau hơn.
Tóm lại, trong hầu hết các tác phẩm của nhà văn chân chính, trong đó có cả các nhà văn lãng mạn. Vì vậy, các tác phẩm của ông đều nhằm vào mục đích ấy. Đi theo con đường riêng của mình. Thạch Lam có thể tự hào vì ông đã để lại một số lượng tác phẩm có giá trị, vừa đậm đà những tình cảm tha thiết vừa mang tính hiện thực khá sâu sắc. Với quan niệm ấy, ông không hẳn là một nhà văn lãng mạn nhưng cũng không phải là một nhà văn hiện thực phê phán. Các nhà văn lãng mạn không có những tác phẩm mà trong đó văn chương được sừ dụng như là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực để tố cáo và thay đôi một cái thế giới gia dối và tàn úc các tác phẩm của họ thường đề cập đến tình yêu, đem sự giải phóng cá nhân, hoặc có một vài nhà văn lãng mạn đi lệch sang một đề tài khác như Lan Khai với tác phẩm "Lầm than"... Những cái đó cũng chỉ là sự vượt biên chút ít, sau đó rồi cũng quay về với đề tài cũ. Còn các nhà văn hiện thực phê phán thì chỉ dùng tác phẩm của mình để “tố cáo” cái xã hội “giả dối và tàn ác” là xã hội thực dân nửa phong kiến đương thời chứ chưa có một hướng nào đó để thay đôi cái xã hội ấy tôt đẹp hơn lên. Tác phẩm của các nhà văn hiện thực phê phán thường có một kết thúc bế tắc, không có lối thoát. Đó chẳng qua do nhận thức chưa đến độ chín, có nghĩa là các nhà văn ấy chưa nhìn thấy rõ ràng tương lai, chưa hướng văn chương vào mục đích tốt đẹp, có hiệu quả nhất.
Nhưng nói thế nào cũng không có nghĩa là chỉ riêng một mình Thạch Lam quan niệm đúng về văn chương và nhìn thấy rõ được tương lai. Quan niệm về văn chương là văn chương phải '''thay đổi" cái thế giới, chủ yếu do tính nhân đạo của ông. Ông không muốn nhìn thấy cái xã hội dối lừa, độc ác, bạo tàn. Do vậy ông luôn có ý muốn cho tác phẩm của mình, cho nhân vật của mình thoát ra những cái xấu xa để vươn tới điều tốt. Đây cũng là một suy nghĩ tốt đẹp của Thạch Lam, nhưng đâu phải dễ dàng một sớm một chiều thay đổi, ví như cái xã hội thực dân bạo tàn kia, sau này phải nhờ cách mạng mới có thể lật đổ và thay đổi được.
Dù sao, quan niệm về văn chương cùa Thạch Lam là một quan niệm rất đúng. Nó khái quát lại một số trong những tác dụng và giá trị đích thực của văn chương. Văn chương ngày nay cũng phải phát huy thật triệt để những chức năng của mình, đồng thời phải góp phần thay đổi xã hội ngày càng tốt đẹp hơn.
